Zemljotresi: 10 zanimljivosti koje morate znati

Da li znate… da je najjači zemljotres koji je ikada zabeležen na planeti Zemlji bio Veliki čileanski zemljotres?

Ovaj katastrofalni događaj desio se 22. maja 1960. godine, sa magnitudom od 9,5 stepeni po Rihterovoj skali. Epicentar zemljotresa nalazio se blizu priobalnog grada Valdivija u Čileu.

Taj zemljotres izazvao je ogroman cunami, koji je nakon nekoliko sati pogodio obale Havaja, Japana, Filipina, pa čak i obale Novog Zelanda. Iako je sam zemljotres trajao nešto manje od 10 sekundi, njegove posledice osećale su se nedeljama. Šteta izazvana ovim događajem bila je neizmerna – hiljade ljudi su izgubile živote, a gradovi i sela su praktično sravnjeni sa zemljom. Ekstremna snaga ovog zemljotresa promenila je i deo geografskog pejzaža, potopivši obalska područja i izazvavši dugotrajne promene u ekosistemu regiona.

Da li znate… da je najsmrtonosniji zemljotres u istoriji zabeležen u kineskoj provinciji Shaanxi 1556. godine?

Ovaj zemljotres poznat kao “Zemljotres u Velikoj kineskoj ravnici” odneo je više od 830.000 života, čineći ga zemljotresom sa najvećim brojem žrtava u istoriji čovečanstva.

Jedan od razloga za tako veliki broj žrtava bio je način gradnje u to vreme. Mnogo ljudi živelo je u kućama napravljenim od gline i blata, koje su se potpuno urušile tokom potresa. Štaviše, zemljotres je uzrokovao ogromne klizišta koja su zatrpala čitava sela i uništila poljoprivredne površine. Iako je magnituda ovog zemljotresa procenjena na oko 8 stepeni po Rihterovoj skali, njegov uticaj na populaciju i infrastrukturu bio je katastrofalan.

Da li znate… da je Japan jedna od zemalja sa najviše zemljotresa na svetu?

To nije slučajno – Japan se nalazi na tzv. “Vatrenom prstenu”, regionu u Tihom okeanu poznatom po visokoj seizmičkoj aktivnosti, gde se sudaraju četiri tektonske ploče: Pacifička, Filipinska, Severoamerička i Euroazijska.

U Japanu se godišnje zabeleži nekoliko hiljada zemljotresa, iako većina njih bude slabijeg intenziteta. Međutim, zemlja je takođe pogođena i velikim potresima, poput katastrofalnog Velikog kanto zemljotresa 1923. godine, koji je uništio Tokio i Jokohaamu, izazvavši smrt preko 140.000 ljudi.

Japanci su razvili napredne tehnološke sisteme za praćenje i predviđanje zemljotresa, kao i specijalizovane građevinske metode koje omogućavaju zgradama da izdrže čak i najjače potrese. Ipak, zemljotresi ostaju deo svakodnevnog života u ovoj zemlji, a stanovništvo je naučeno da reaguje brzo i efikasno u slučaju seizmičkih aktivnosti.

Da li znate… da zemljotresi koji se događaju ispod mora mogu izazvati razorne cunamije?

Ovi zemljotresi, poznati kao podvodni potresi, izazivaju velike promene u morskom dnu, što dovodi do naglog pomeranja velikih količina vode. Kada se to desi, formira se cunami – serija masivnih talasa koji se velikom brzinom šire kroz okean.

Najpoznatiji primer ovakve katastrofe desio se 26. decembra 2004. godine, kada je snažan zemljotres magnitude 9,1 pogodio područje ispod Indijskog okeana, blizu obale Indonezije. Ovaj zemljotres je izazvao jedan od najrazornijih cunamija u modernoj istoriji, sa talasima koji su stigli do obala čak 14 zemalja, uključujući Tajland, Indiju, Šri Lanku i Maldivska ostrva.

Posledice su bile užasavajuće – više od 230.000 ljudi je izgubilo živote, a milioni su ostali bez svojih domova. Snaga cunamija uništila je čitava sela, gradove i turističke oblasti, ostavljajući za sobom opustošene regije i duboke tragove u svesti preživelih. Ovaj tragični događaj skrenuo je pažnju na važnost sistema za rano upozoravanje na cunamije, koji su danas razvijeniji i efikasniji u sprečavanju velikih gubitaka.

Da li znate… da zemljotresi nisu jedinstveni samo za planetu Zemlju?

Potresi se mogu dogoditi i na drugim planetama, a najpoznatiji primer su tzv. “marsotresi” na Marsu. Naučnici su pomoću NASA-inog rovera InSight, koji je sleteo na Mars 2018. godine, po prvi put uspeli da detektuju seizmičke aktivnosti na Crvenoj planeti.

Iako Mars nema tektonske ploče kao Zemlja, naučnici veruju da marsotresi nastaju usled postepenog hlađenja planete, što izaziva kontrakcije i pukotine na površini. Rover InSight je zabeležio više od hiljadu malih potresa, od kojih su neki bili dovoljno jaki da pruže uvid u unutrašnju strukturu Marsa.

Ova otkrića su izuzetno značajna jer nam pomažu da bolje razumemo evoluciju planeta i geološke procese koji oblikuju svetove van naše planete. Seizmička istraživanja na Marsu otvaraju mogućnosti za dalja istraživanja i potragu za eventualnim prisustvom vode ispod površine, što bi moglo biti ključno za buduće misije sa ljudskom posadom.

Da li znate… da je najduže trajanje zemljotresa ikada zabeleženo tokom katastrofalnog zemljotresa u Indoneziji 2004. godine?

Ovaj razorni potres, koji je izazvao cunami u Indijskom okeanu, trajao je neverovatnih 8 do 10 minuta. Ovo je izuzetno dugo za zemljotres, budući da većina njih traje samo nekoliko sekundi do nekoliko minuta.

Sam zemljotres bio je izazvan subdukcijom Indijske tektonske ploče ispod Burmanske ploče, što je stvorilo ogromnu količinu energije koja je uzrokovala i potrese i masivni cunami. Osim trajanja, ovaj zemljotres je bio i izuzetno snažan, sa magnitudom od 9,1 stepeni po Rihterovoj skali, što ga svrstava među najrazornije potrese u istoriji.

Dugotrajnost i intenzitet ovog zemljotresa izazvali su velike promene u morskom dnu, kao i neizmerne posledice na obližnje kopnene regione. S obzirom na trajanje, stanovnici pogođenih područja imali su osećaj da zemljotres traje “zauvek”, što je dodatno povećalo osećaj panike i straha.

Da li znate… da zemljotresi mogu da se dogode čak i na Antarktiku, jednom od najizolovanijih i najhladnijih delova naše planete?

Iako su retki i mnogo slabiji u poređenju sa potresima u drugim delovima sveta, seizmička aktivnost je prisutna i na ovom ledenom kontinentu.

Antarktik leži na tektonskoj ploči koja se kreće veoma sporo u odnosu na druge, ali ponekad dolazi do slabih potresa zbog pritiska koji se akumulira ispod slojeva leda. Naučnici su otkrili da ovi zemljotresi mogu imati značajan uticaj na stabilnost glečera. Kada se tlo pomeri, može doći do ubrzanog topljenja leda, što dodatno doprinosi globalnom porastu nivoa mora.

Istraživanja seizmičke aktivnosti na Antarktiku su relativno nova, ali pružaju važne informacije o geološkim procesima ispod leda, kao i o uticaju klimatskih promena na ovu regiju. Iako retki, zemljotresi na Antarktiku mogu biti od velikog značaja za razumevanje globalne ekologije i geofizike.

Da li znate… da se većina zemljotresa događa u specifičnim oblastima poznatim kao seizmički pojasevi?

Ove regije se nalaze na mestima gde se sudaraju i pomeraju tektonske ploče. Najpoznatiji seizmički pojas je “Vatreni prsten”, koji okružuje Tihi okean. Ovaj pojas je najaktivnija seizmička zona na svetu i prostire se duž obala Severne i Južne Amerike, Istočne Azije, Australije i Novog Zelanda.

U “Vatrenom prstenu” se dešavaju najjači zemljotresi, kao i vulkanske erupcije, jer je ova oblast bogata tektonskim aktivnostima. Japanski gradovi, poput Tokija i Osake, kao i delovi Čilea i Indonezije, nalaze se u ovom opasnom regionu.

Pored “Vatrenog prstena”, postoje i drugi seizmički pojasevi, poput onih koji se nalaze duž tektonskih granica u Alpima i Himalajima. Ove zone su prirodno podložne čestim i često razornim zemljotresima, koji ponekad imaju ozbiljne posledice na lokalno stanovništvo i infrastrukturu.

Da li znate… da zemljotresi mogu imati uticaj na brzinu rotacije naše planete?

Kada se dogodi veoma snažan zemljotres, količina oslobođene energije može promeniti raspodelu mase unutar Zemljine kore, što utiče na rotaciju Zemlje oko svoje ose.

Jedan od primera je zemljotres u Čileu 2010. godine, koji je imao magnitudu od 8,8 stepeni po Rihterovoj skali. Naučnici su otkrili da je ovaj potres bio toliko jak da je skratio dužinu dana za 1,26 mikrosekundi. Ova promena nije nešto što bismo mogli da primetimo u svakodnevnom životu, ali ukazuje na fascinantnu povezanost između geoloških događaja i dinamike planete.

Ovi efekti su uglavnom minimalni, ali pokazuju koliko moćni zemljotresi mogu biti. Pored toga što izazivaju razaranja na površini, snažni potresi imaju i suptilan, ali primetan uticaj na Zemljinu rotaciju i njenu unutrašnju strukturu.

Da li znate… da je tokom jednog dana u Kaliforniji zabeleženo više od 700 zemljotresa?

Ovaj fenomen poznat je kao “roj zemljotresa”. U roju zemljotresa, niz manjih potresa dešava se u kratkom vremenskom periodu, često u istom regionu.

Najpoznatiji slučaj dogodio se 2019. godine, kada je južnu Kaliforniju pogodila serija manjih zemljotresa, praćena dva jača potresa magnitude 6,4 i 7,1. Iako većina ovih zemljotresa nije bila dovoljno jaka da izazove ozbiljnu štetu, stanovnici su osećali stalne vibracije, što je izazvalo paniku i nesigurnost.

“Roj zemljotresa” nije neuobičajen fenomen u seizmički aktivnim područjima kao što je Kalifornija. Iako se radi o manjoj seizmičkoj aktivnosti, ona može biti upozorenje za veći potres koji tek sledi. Stanovništvo u ovim regijama uvek je na oprezu zbog mogućnosti jačeg potresa.