10 zanimljivosti o NATO tokom Hladnog rata

Tokom Hladnog rata, NATO je ozbiljno razmatrao mogućnost upotrebe taktičkih nuklearnih bombi kako bi odvratio ili zaustavio potencijalnu sovjetsku invaziju na Zapadnu Evropu. Ova strategija je bila deo šire vojne doktrine poznate kao fleksibilni odgovor, koja je zamenila raniju strategiju masovnog odgovora.

Ideja fleksibilnog odgovora podrazumevala je da NATO ne bi odmah reagovao totalnim nuklearnim ratom, već bi, u slučaju agresije, prvo koristio konvencionalne snage, zatim taktičko nuklearno oružje, a tek na kraju bi posegao za strateškim nuklearnim napadima. Taktičke nuklearne bombe bile su predviđene za upotrebu na bojištu, pre svega protiv sovjetskih tenkovskih i pešadijskih formacija.

Međutim, ovaj plan je imao velike moralne i strateške posledice. Korišćenje nuklearnog oružja na evropskom tlu značilo bi ogromnu destrukciju i potencijalne civilne žrtve u zemljama članicama NATO-a. Ova strategija ostala je kontroverzna sve do kraja Hladnog rata, a tek sa raspadom Sovjetskog Saveza od nje se konačno odustalo.

Jedan od najmisterioznijih aspekata NATO-a tokom Hladnog rata bila je tajna operacija Gladio, koja je postojala u nekoliko evropskih zemalja, uključujući Italiju, Belgiju i Francusku. Cilj ove operacije bio je stvaranje mreže “stay-behind” (ostani-iza) agenata koji bi, u slučaju sovjetske invazije, nastavili borbu iz ilegalnosti.

Ova tajna mreža bila je sastavljena od obučenih agenata, bivših vojnika i čak desničarskih milicija koje su imale zadatak da sprovode sabotaže, atentate i propagandu protiv komunističkih režima. Problem je nastao kada su otkriveni dokazi da su pojedini delovi ove mreže učestvovali u političkim atentatima i operacijama (tzv. false flag operacije), gde su izvodili napade koji su zatim pripisivani levim organizacijama.

Veliki skandal izbio je početkom 1990-ih kada su dokumenti o Gladio mreži izašli na videlo. Pokazalo se da je NATO, zajedno sa američkom CIA-om, podržavao ove tajne operacije, često van bilo kakve demokratske kontrole. Italijanski parlament je 1990. godine zvanično osudio postojanje Gladio mreže, dok su u drugim zemljama istrage o ovoj operaciji ostale nepotpune.

Iako NATO nije direktno organizovao nuklearna testiranja, pojedine zemlje članice, poput Francuske, koristile su nuklearne probe kao deo vojne strategije odvraćanja Sovjetskog Saveza. Jedan od najozloglašenijih slučajeva bio je niz nuklearnih testova koje je Francuska sprovela u alžirskoj Sahari 1957. godine, dok je Alžir još bio francuska kolonija.

Ovi testovi izazvali su ekološku katastrofu ne samo u Sahari već i u samoj Francuskoj, jer su vetrovi doneli radioaktivne čestice čak do južne Evrope. Biljni i životinjski svet u Sahari bio je uništen u širokom radijusu oko mesta eksplozija, a lokalno stanovništvo patilo je od posledica radijacije decenijama kasnije.

Iako je Francuska 1960-ih zvanično napustila NATO-ovu vojnu komandu, ovaj slučaj je pokazao da su zemlje članice NATO-a koristile nuklearne probe i na način koji nije bio uvek pod demokratskom ili međunarodnom kontrolom. Ovaj događaj ostao je jedna od kontroverznih mrlja u istoriji hladnoratovskih nuklearnih eksperimenata.

Dok su tokom Hladnog rata svi strahovali od sovjetske invazije na Zapadnu Evropu, malo je poznato da je NATO imao i sopstvene planove za invaziju na države Varšavskog pakta u slučaju eskalacije sukoba.

NATO-ovi vojni planeri razvili su strategiju prema kojoj bi, u slučaju sovjetskog napada, savez uzvratio snažnim protivudarom i pokušao da oslobodi ili čak zauzme teritorije pod kontrolom Sovjetskog Saveza. Glavni ciljevi bili su Poljska, Istočna Nemačka i Čehoslovačka, koje su smatrane ključnim teritorijama za vojnu dominaciju u Evropi.

Ti planovi uključivali su ogromne kopnene operacije, masovne vazdušne udare i čak korišćenje nuklearnog oružja na bojištu. Ipak, zbog rizika od totalnog nuklearnog rata, ovi planovi nikada nisu realizovani, ali su ostali deo vojnih doktrina sve do kraja Hladnog rata.

Francuska je 1966. godine donela odluku koja je šokirala zapadne saveznike – predsednik Šarl de Gol objavio je da se Francuska povlači iz vojne komande NATO-a i da će ubuduće voditi nezavisnu vojnu politiku.

Razlog za ovu odluku bio je de Golovo uverenje da Sjedinjene Američke Države imaju preveliku kontrolu nad NATO-om i da evropske zemlje ne smeju slepo slediti američku politiku. Francuska je želela veću vojnu autonomiju, pa je razvila sopstveni nuklearni program i donela odluku da NATO mora da povuče svoje baze sa francuske teritorije.

Zbog toga je NATO morao da premesti svoju centralu iz Pariza u Brisel, gde se i danas nalazi. Iako je Francuska ostala članica NATO-a i nastavila političku saradnju sa savezom, vojno se oslanjala na sopstvene snage i strategije. Tek 2009. godine, pod predsednikom Nikolasom Sarkozijem, Francuska se ponovo vratila u punopravno vojno članstvo NATO-a.

Iako je NATO zvanično sledio strategiju odvraćanja, postoje brojni dokazi da su američki vojni planeri razmatrali mogućnost pokretanja prvog udara protiv Sovjetskog Saveza. Ideja je bila da se nuklearnim napadima unište ključni sovjetski vojni kapaciteti pre nego što SSSR uspe da odgovori.

Deo ovog plana oslanjao se na tadašnju nadmoć NATO-a u nuklearnom naoružanju, naročito tokom 1950-ih i ranih 1960-ih. Pentagon je analizirao scenarije u kojima bi masovni nuklearni napadi na sovjetske gradove, vojne baze i industrijske centre onesposobili Sovjetski Savez pre nego što bi mogao da uzvrati punom snagom.

Međutim, ovaj plan je imao ozbiljne moralne i strateške posledice. Nakon što je Sovjetski Savez razvio sopstveni nuklearni arsenal i uspostavio sistem za brzi uzvratni napad, ideja o prvom udaru postala je previše rizična. Svaka nuklearna razmena dovela bi do potpunog uništenja i Zapada i Istoka, što je postepeno učvrstilo politiku međusobnog nuklearnog odvraćanja (Mutual Assured Destruction – MAD).

Jedan od najvažnijih koraka u smanjenju rizika od nuklearnog rata bio je uspostavljanje direktne komunikacije između lidera Sjedinjenih Američkih Država i Sovjetskog Saveza. Ova crvena linija (poznata i kao hotline) nije bila klasičan telefonski poziv, već sigurna teleprinterska veza koja je omogućavala brzu i jasnu razmenu poruka u kriznim situacijama.

Povod za njeno uspostavljanje bila je Kubanska raketna kriza 1962. godine, kada su loše interpretirane poruke i sporo prenošenje informacija zamalo dovele do nuklearnog sukoba. Do tog trenutka, komunikacija između lidera dve supersile oslanjala se na diplomatske kanale i posrednike, što je često dovodilo do nesporazuma i kašnjenja u reakcijama.

Prvi put je linija testirana 1963. godine, a koristila se u nekoliko navrata tokom Hladnog rata. Jedan od najpoznatijih primera njene upotrebe bio je tokom Jomkipurskog rata 1973. godine, kada su SAD i SSSR koristili ovu vezu kako bi sprečili eskalaciju sukoba na Bliskom istoku.

Ova direktna linija ostala je simbol napora da se izbegne nuklearni rat i pokazala se kao jedan od najvažnijih koraka u smanjenju tenzija između Istoka i Zapada.

Tokom Hladnog rata, NATO nije bio samo vojni savez – on je takođe vodio snažnu ideološku borbu protiv komunizma putem propagande. Cilj ovih kampanja bio je da se komunizam prikaže kao opresivna, nazadna i totalitarna ideologija, dok bi kapitalizam i zapadne vrednosti bile predstavljene kao sinonimi za slobodu, demokratiju i napredak.

Ove propagandne operacije sprovođene su kroz različite kanale:

• Radio programi – Radio Slobodna Evropa i Glas Amerike emitovali su antikomunističke sadržaje na jezicima zemalja Varšavskog pakta.
• Filmovi i književnost – Mnoge holivudske produkcije su imale snažan antikomunistički narativ, a NATO je tajno finansirao umetničke i kulturne projekte koji su promovisali zapadne vrednosti.
• Tajna podrška političkim grupama – NATO i zapadne obaveštajne službe pomagale su antikomunističke pokrete i sindikate u Evropi.

Zanimljivo je da su neke od tih propagandnih inicijativa bile toliko sofisticirane da su uticale na tok kulturnog i političkog razvoja u mnogim zemljama. Danas se zna da je CIA, u saradnji sa NATO-om, finansirala čak i neke avangardne umetničke pokrete kako bi pokazala “kulturnu nadmoć” Zapada u odnosu na Sovjetski Savez.

Iako je NATO zvanično bio protivnik upotrebe hemijskog i biološkog oružja, dokumenti deklasifikovani decenijama kasnije otkrili su da su SAD i Velika Britanija tajno razvijale i testirale takve metode ratovanja kao deo strategije odvraćanja.

Programi istraživanja hemijskog i biološkog oružja uključivali su eksperimente sa smrtonosnim toksinima i virusima, koji bi se mogli koristiti u ekstremnim slučajevima rata sa SSSR-om. Takođe su sprovođeni testovi na vojnim bazama i u simuliranim urbanim uslovima kako bi se utvrdilo kako bi takvo oružje moglo biti primenjeno u stvarnoj borbi.

Neki od testova izazvali su veliku kontroverzu. Na primer, u Velikoj Britaniji su 1950-ih i 1960-ih sprovedeni eksperimenti u kojima su male količine bioloških agenasa puštane u atmosferu kako bi se proučio njihov domet i efekat na ljudsku populaciju. Slično tome, u SAD su testirane hemijske supstance u određenim urbanim oblastima, a javnost o tome nije bila informisana.

Ove operacije ostale su mračno poglavlje u istoriji hladnoratovskih priprema za globalni sukob.

Jedan od najopasnijih trenutaka u istoriji NATO-a dogodio se 1983. godine, kada je vojna vežba Able Archer 83 skoro izazvala nuklearni rat.

Vežba je simulirala scenario u kojem NATO odgovara na sovjetski napad koristeći nuklearno oružje. Ova simulacija bila je izuzetno realistična – uključivala je promene u šifrovanju komunikacija, pokrete nuklearnih snaga i scenario eskalacije sukoba.

Međutim, sovjetske obaveštajne službe su pogrešno protumačile ovu vežbu kao potencijalnu pripremu za pravi nuklearni napad. U strahu da je NATO na ivici pokretanja ofanzive, Sovjetski Savez je podigao nivo vojne gotovosti i stavio svoje nuklearne snage u stanje pripravnosti.

Svet se tada našao na ivici nuklearne katastrofe. Srećom, zahvaljujući hladnokrvnosti pojedinih sovjetskih i zapadnih lidera, situacija je smirena pre nego što je došlo do eskalacije. Ovaj događaj ostao je kao upozorenje koliko su odnosi dve sile tokom Hladnog rata bili napeti i koliko je svet bio blizu nuklearne propasti.