U-2 incident: 10 zanimljivosti o špijunskoj drami

Da li znate… da je špijunski avion U-2, zbog svoje neverovatne sposobnosti letenja na izuzetno velikim visinama, dobio nadimak “Crna mačka”?

Ovaj nadimak simbolizovao je njegovu sposobnost da „izbegava“ detekciju kao što bi to činila prava mačka. U-2 je bio sposoban da leti na visinama iznad 21.000 metara (oko 70.000 stopa), što je tada bilo daleko iznad dometa većine protivavionskih raketa i lovačkih aviona.

Ova visinska prednost omogućavala je U-2 da leti duboko unutar neprijateljskih teritorija, prikupljajući obaveštajne podatke koji su bili od neprocenjive vrednosti za Sjedinjene Američke Države. Zbog toga su U-2 misije bile redovne i izuzetno važne tokom Hladnog rata, sve dok incident iz 1960. godine nije doveo do preispitivanja rizika ovakvih letova.

Da li znate… da let Frensisa Gerija Pauersa, koji je oboren iznad Sovjetskog Saveza, nije bio prvi i kedini U-2 aviona iznad SSSR-a?

Pre Pauersovog kobnog leta 1. maja 1960. godine, avioni U-2 su već obavili mnoge uspešne misije iznad Sovjetskog Saveza, Kine i drugih neprijateljskih teritorija, bez incidenata.

Međutim, Pauersova misija je postala poznata širom sveta jer je prvi put U-2 oboren iznad sovjetske teritorije. Pauersov zadatak je bio rutinski: preleteti teritoriju Sovjetskog Saveza, fotografisati vojne instalacije i industrijska postrojenja,, a zatim se vratiti na sigurno. Misija je završena katastrofalno kada je njegov avion pogođen sovjetskom raketom zemlja-vazduh, što je izazvalo veliki međunarodni incident.

Da li znate… da su Sovjeti već znali za prisustvo U-2 aviona iznad svoje teritorije pre nego što su oborili avion Frensisa Gerija Pauersa?

Iako je U-2 avion bio dizajniran da leti iznad dometa sovjetskih radarskih i raketnih sistema, Sovjeti su ga ipak detektovali u prethodnim misijama. Ipak, sve do Pauersovog leta nisu imali tehničkih sredstava da ga obore.

Sovjetski radarski operateri su godinama posmatrali U-2 avione na svojim ekranima, ali su bili nemoćni da ih obore. Situacija se promenila kada su razvili novi raketni sistem S-75 Dvina, koji je bio u stanju da dostigne velike visine na kojima je U-2 leteo. Prvog maja 1960. godine, Sovjeti su konačno uspeli da upotrebe ovu novu tehnologiju i obore U-2, što je bio veliki udarac za američke obaveštajne napore i izazvalo je globalnu krizu.

Da li znate… da je Frensis Geri Pauers, pilot oborenog U-2 aviona, imao specijalne upute kako da postupi u slučaju da njegov avion bude oboren?

Pre svakog leta, piloti U-2 aviona su bili opremljeni uređajem za samouništenje aviona, kao i otrovnom iglom koju su mogli da koriste kako bi izbegli zarobljavanje.

Pauers je nosio mali zlatni novčić u kojem je bila skrivena igla natopljena smrtonosnim otrovom. U slučaju da se avion obori, Pauers je imao mogućnost da uništi avion pritiskom na dugme, kako bi sprečio da osjetljive obaveštajne informacije padnu u ruke neprijatelja, a zatim je imao mogućnost da se ubije iglom kako bi izbegao ispitivanje i torturu. Međutim, Pauers je odlučio da se ne ubije kada je shvatio da je njegov avion oboren, nakon katapultiranja. Umesto toga, predao se sovjetskim vlastima, što je izazvalo značajne kontroverze u SAD, jer su mnogi smatrali da je trebalo da izvrši uništenje aviona i samoubistvo kako bi sačuvao tajne.

Da li znate… da je incident sa U-2 ozbiljno pogoršao odnose između Sjedinjenih Američkih Država i Sovjetskog Saveza, dovodeći svet na ivicu nuklearnog sukoba?

Kada je Sovjetski Savez 1. maja 1960. godine oborio američki špijunski avion, to je izazvalo ogromnu međunarodnu krizu. Sovjetski lider Nikita Hruščov je sačekao nekoliko dana pre nego što je javno objavio da je avion oboren, kako bi dao američkom predsedniku Dvajtu Ajzenhaueru priliku da prizna špijunažu.

Ajzenhauer je u početku negirao da se radi o špijunskoj misiji, tvrdeći da je avion bio meteorološka letelica koja je skrenula sa kursa. Međutim, Sovjeti su izneli dokaze, uključujući preživelog pilota i prikupljenu opremu, što je prisililo Ajzenhauera da prizna istinu. Ovo priznanje ne samo da je poništilo sve diplomatske napore na smanjenju tenzija, već je dovelo do otkazivanja ključnog samita u Parizu, koji je trebao da smanji tenzije Hladnog rata. Incident je učvrstio nepovjerenje između dve supersile, povećavajući rizik od direktnog sukoba.

Da li znate… da je Frensis Geri Pauers dugo bio kritikovan u Sjedinjenim Američkim Državama zbog svoje odluke da se preda Sovjetima?

Nakon što je bio zarobljen i suđen u Sovjetskom Savezu, gde je osuđen na deset godina zatvora, mnogi Amerikanci su smatrali da je Pauers trebao da se žrtvuje kako bi zaštitio obaveštajne informacije. Čak i nakon što je razmenjen za sovjetskog špijuna Rudolfa Abela u spektakularnoj špijunskoj razmeni 1962. godine na mostu Glienicke između Istočnog Berlina i Zapadne Nemačke, Pauers je bio suočen sa kritikama u svojoj domovini.

Međutim, s vremenom je percepcija javnosti o njemu počela da se menja. Tokom godina, Pauersova lojalnost i ponašanje tokom zarobljeništva su reevaluirani, a 2000. godine, mnogo nakon njegove smrti, posthumno je odlikovan medaljom za hrabrost od strane američke vlade. Ovo priznanje je predstavljalo zakasnelu rehabilitaciju Pauersa kao patriote koji je služio svojoj zemlji u izuzetno teškim okolnostima.

Da li znate… da, uprkos incidentu iz 1960. godine, avion U-2 nije otišao u penziju, već se i dalje koristi više od šest decenija kasnije?

Nakon što je Frensis Geri Pauers oboren, mnogi su verovali da će ovaj incident označiti kraj korišćenja aviona U-2 za špijunske misije. Međutim, američka vojska je nastavila da modernizuje i unapređuje U-2, što je omogućilo njegovu dugovečnost.

Danas je U-2S, najnovija verzija ovog legendarnog aviona, i dalje u službi američkog Ratnog vazduhoplovstva. Opremljen je najsavremenijom tehnologijom za prikupljanje obaveštajnih podataka, uključujući napredne senzore, kamere visoke rezolucije, i komunikacione sisteme. Iako su sateliti i bespilotne letelice preuzeli mnoge špijunske zadatke, U-2S i dalje igra ključnu ulogu u prikupljanju obaveštajnih podataka, zahvaljujući svojoj sposobnosti da leti na visinama koje su nedostižne za većinu drugih aviona i zbog svoje fleksibilnosti u misijama.

Da li znate… da je incident sa U-2 avivonom ubrzao razvoj novih, revolucionarnih špijunskih tehnologija?

Obaranje U-2 aviona 1960. godine jasno je pokazalo koliko su rizične misije sa pilotiranim letelicama iznad neprijateljske teritorije. Kao rezultat toga, Sjedinjene Američke Države su ubrzale razvoj satelitskih sistema za nadzor, koji su mogli da prikupljaju obaveštajne podatke bez rizika po ljudske živote.

Prvi špijunski sateliti, poput serije Corona, lansirani su ubrzo nakon incidenta sa U-2, a oni su postavili temelje za savremene satelitske mreže koje danas pružaju globalni nadzor u realnom vremenu. Ovi sateliti su omogućili Americi da nadgleda svoje protivnike bez potrebe za slanjem aviona iznad njihovih teritorija, čime su znatno smanjeni rizici od međunarodnih incidenata. Incident sa U-2 stoga nije samo promenio strategiju obaveštajnih operacija, već je označio početak nove ere u špijunskoj tehnologiji.

Da li znate… da je incident sa U-2 avivonom poslužio kao inspiracija za više filmova i knjiga, od kojih je najpoznatiji holivudski film “Bridge of Spies” (Most špijuna) iz 2015. godine?

U režiji Stivena Spilberga, film prati događaje oko razmene Frensisa Gerija Pauersa za sovjetskog špijuna Rudolfa Abela, koja se dogodila na poznatom mostu Glienicke između Istočnog Berlina i Zapadne Nemačke.

Film “Bridge of Spies” uspešno rekonstruiše napetost Hladnog rata i predstavlja detalje o incidentu sa U-2, kao i političke intrige koje su usledile. Tom Henks igra Džejmsa Donovana, advokata koji je posredovao u ovoj razmeni, dok Mark Rilans, koji igra Rudolfa Abela, za svoju ulogu dobija Oskara. Film je pružio priliku širokoj publici da se upozna sa dramatičnim događajima iz tog perioda i osvetlio složenost odnosa između SAD i Sovjetskog Saveza.

Da li znate… da je originalni U-2 avion, kojim je pilotirao Frensis Geri Pauers kada je oboren iznad Sovjetskog Saveza, delimično restauriran i izložen u Muzeju vazduhoplovstva u Moskvi?

Nakon što je avion oboren, mnogi delovi letelice su bili uništeni ili oštećeni, ali Sovjeti su uspeli da sačuvaju i restauriraju neke ključne delove.

Ova izložba je postala fascinantan artefakt Hladnog rata, pružajući posetiocima uvid u jedan od najpoznatijih špijunskih incidenata tog vremena. Delovi aviona su izloženi uz detaljan opis incidenta, uključujući i sovjetsku verziju događaja. Izložba predstavlja svojevrsno podsećanje na vreme kada je svet bio na ivici nuklearnog sukoba, a špijunske misije su igrale ključnu ulogu u oblikovanju globalne politike.